Interdyscyplinarne opracowanie grobu schyłkowoneolitycznego z Wilczyc, pow. sandomierski

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury

Groby kultury ceramiki sznurowej należą do stosunko­wo częstych znalezisk na obszarze Małopolski. Szcze­gólnie w strefie krakowsko-sandomierskiej (czyli na lewobrzeżu Wisły) ich liczba jest duża, a w dodatku w ostatnich latach wyraźnie wzrasta – przede wszyst­kim dzięki dużym badaniom ratowniczym na inwe­stycjach drogowych. W pierwszym ważnym ujęciu monograficznym autorstwa Jana Machnika na bazę źródłową składało się około 65 obiektów grobowych. W pracy P. Włodarczaka, powstałej 40 lat później, ich liczba wzrosła do 231 pewnych zespołów. Obecnie znanych jest już ponad 300 grobów. Kolejne odkrycia czasem ukazują wcześniej niedokumentowane ele­menty rytuału funeralnego małopolskich społeczno­ści schyłkowoeneolitycznych. Najczęściej odkrywane są jednak przypadki

powtarzalnych zachowań, regu­lowanych przez dające się już dobrze rekonstruować zasady obrządku pogrzebowego. Fenomen ten ujęto jako „standaryzację zachowań funeralnych” i przeciwstawiono większej dowol­ności w późnym eneolicie (kultura amfor kulistych) oraz na początkowym etapie schyłkowego eneolitu (kurhanowa faza kultury ceramiki sznurowej, kultura złocka). Na tym tle grób 15 ze stanowiska 10 w Wil­czycach, pow. sandomierski, jest zjawiskiem wyjątko­wym – wyraźnie odbiegającym od ustalonych dotąd reguł.

Specyfiką cmentarzyska schyłkowoeneolityczne­go na stanowisku 10 w Wilczycach jest unikatowy charakter odkrytych obiektów (w sumie: pięciu). Obiekt 28 to grób jamowy o specyficznej konstrukcji w kształcie ula („beehive grave”). Niewykluczone, że był to centralny grób kurhanowy, za czym przemawia jednak tylko jego prostokątny kształt i jamowy charakter. Odkryty w odległości około 20 metrów na wschód od niego obiekt 15 to olbrzymia konstruk­cja niszowa z bogatym inwentarzem o charakterze grobowym. Przebadano także trzy duże, podłużne jamy o charakterze piecowym. Tego typu obiekty są rejestrowane na cmentarzyskach kultury ceramiki sznurowej, a także kultury złockiej .

W obiekcie 15 z Wilczyc odkryto niezwykle bogaty zestaw darów, niespotykany w skali całej Europy Środkowej. W jego skład wchodziło: 14 naczyń ceramicznych, sześć toporów kamiennych, sześć siekier krzemiennych, 29 grocików, 30 wiórów i 62 odłupki krzemienne, wiele wytworów z kości i poroża, naszyjnik z kłów zwierzęcych, wyroby z miedzi oraz depozyt muszli. Wewnątrz jamy grobowej, oprócz bogatego wyposażenia, znaleziono jedynie niewielki fragment ludzkiej czaszki.

 

Ważną częścią inwentarza grobu 15 z Wilczyc był zestaw 14 naczyń ceramicznych: siedmiu pucha­rów, pięciu amfor i dwóch naczyń miniaturowych. Niektóre formy zachowały się kompletne, pozostałe – zgniecione przez zawalisko niszy – udało się w ca­łości zrekonstruować. Zabytki te zostały złożone na dnie obiektu o konstrukcji niszowej, w różnych miejscach zachodniej części komory – w sposób cha­rakterystyczny dla grobów grupy krakowsko-sando­mierskiej kultury ceramiki sznurowej. Pod wzglę­dem liczby jest to jednak zbiór wyraźnie liczniejszy od wszystkich innych znanych zestawów grobowych z Polski południowo-wschodniej. Podobnie liczne były natomiast inwentarze grobów kultury złockiej. Jednak tak pod względem styli­styki, jak i technologii, materiały z grobu w Wilczy­cach nie znajdują ścisłych analogii w wytwórczości ceramicznej tej kultury. Są to wytwory typowe dla schyłkowoeneolitycznej społeczności kultury cera­miki sznurowej. Na tle wcześniejszych znalezisk sepulkralnych kultury ceramiki sznurowej grób 15 z Wilczyc ryzuje się zupełnie wyjątkowo. Czy wskazuje zatem na bardziej skomplikowa­ny charakter obrzędowości społeczności kultury cera­miki sznurowej, burząc jednocześnie ustalone dotąd prawidłowości? Czy też jego wyjątkowość, wynikającą z bezprecedensowego bogactwa inwentarza, należa­łoby jednak wpisać w zasady ustalone na podstawie analiz kilkuset innych grobów? Do odpowiedzi na to pytanie zbliża nas podsumowanie otrzymanych wyni­ków, omawiające poszczególne elementy zarejestrowa­nego rytuału. Przy okazji tych generalnych rozważań, liczny zbiór zabytków wnosi wiele nowego do naszej wiedzy na temat zachowań funeralnych, relacji kulturo­wych, chronologii względnej oraz zagadnień technolo­gicznych związanych z okresem schyłkowego eneolitu.

Uczestnicy projektu:

Dr hab. Piotr Włodarczak – kierownik Ośrodka Archeologii Gór i Wyżyn w Krakowie Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.
Specjalista w zakresie studiów nad schyłkiem neolitu i początkami epoki brązu w Europie. Autor licznych monografii cmentarzysk
schyłkowoneolitycznych. Odpowiedzialny za koordynację merytoryczną, autor rozdziałów: Wstęp, Konstrukcja grobu, Naczynia
ceramiczne oraz Grób 15 z Wilczyc: odmienność i reguła w rytuale pogrzebowym kultury ceramiki sznurowej.

Dr Tomasz Boroń – zatrudniony w Ośrodku Interdyscyplinarnych Badań Archeologicznych Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.
Kierownik badań wykopaliskowych na stanowisku 10 w Wilczycach. Specjalista w zakresie studiów nad krzemieniarstwem epoki
kamienia. Kierownik projektu NCN Opus – Interpretacja przestrzenno-funkcjonalna wybranych obozowisk kultury janisławickiej – lata
2018-2021. Odpowiedzialny za organizację projektu. Autor rozdziałów: Wstęp, Konstrukcja grobu, Wyroby krzemienne, Wytwory z
kości i poroża.

Prof. dr hab. Alicja Lasota-Moskalewska – Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalistka w zakresie archeozoologii.
Autorka licznych publikacji. Autorka rozdziałów: Pochówek psa z obiektu grobowego kultury ceramiki sznurowej; Naszyjnik z zębów
zwierzęcych.

Dr Małgorzata Winiarska-Kabacińska – Muzeum Archeologiczne w Poznaniu. Specjalistka w zakresie traseologii. Autorka rozdziału:
Analiza funkcjonalna wybranych wytworów krzemiennych i kamiennych.

Dr Aldona Kurzawska – Ośrodek Studiów Pradziejowych i Średniowiecznych Instytutu Archeologii i Etnologii w Poznaniu. Specjalistka
w zakresie malakologii. Autorka rozdziału: Muszle ślimaków.

Dr Marcin Górka – Zakład Geologii Dynamicznej Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego. Petrograf. Autor rozdziału: Analiza
petrograficzna toporów kamiennych.

Mgr Paweł Gan – Laboratorium bio – i archeometrii Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie. Specjalista w zakresie studiów
metaloznawczych. Autor rozdziału: Analiza archeometryczna zabytków miedzianych

Mgr K. Kerneder-Gubała – Ośrodek Interdyscyplinarnych Badań Archeologicznych Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie.
Specjalista w zakresie badań krzemieniarstwa pradziejowego. Kierownik prac wykopaliskowych na stanowisku Orońsko. Kierownik
projektu NCN – Preludium: Wydobywanie i przetwórstwo krzemienia czekoladowego w paleolicie i mezolicie w północnozachodniej
strefie jego złóż w oparciu o wyniki nieinwazyjnych i sondażowych badań archeologicznych i geofizycznych – lata 2016-2020.
Autorka rozdziału: Wytwory kamienne.

Dr Anna Rauba-Bukowska – Ośrodek Archeologii Gór i Wyżyn w Krakowie Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. Specjalista z zakresu
badań petrograficznych i technologicznych ceramiki, autorka licznych opracowań materiałowych. Autorka rozdziału: Analiza
mineralogiczno-petrograficzna naczyń ceramicznych.

Mgr Kamil Niemczak – doktorant w Ośrodku Badań nad Antykiem Europy Południowowschodniej Instytutu Archeologii Uniwersytetu
Warszawskiego. Specjalista w zakresie archeozoologii. Współautor rozdziału: Naszyjnik z zębów zwierzęcych.

Mgr Natalia Miller – absolwentka Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Autorka rozdziału: Analiza antropologiczna
szczątków ludzkich.

Mgr Maciej Krawczyk – absolwent Instytutu Archeologii UW. Specjalista w zakresie metod nieinwazyjnych i wizualizacji efektów
badań archeologicznych. Autor rozdziału: Obiekt grobowy kultury ceramiki sznurowej – trójwymiarowa rekonstrukcja, wizualizacja i wirtualna archeologia

Tytuł książki brzmi:

Wilczyce, stanowisko 10.

Norma i precedens w rytuale pogrzebowym społeczności schyłkowoneolitycznych na Wyżynie Sandomierskiej
(red. Piotr Włodarczak)

Spis treści publikacji:

1. Wstęp (T. Boroń, P. Włodarczak) (cztery ryciny)
2. Konstrukcja grobu (T. Boroń, P. Włodarczak) (12 rycin)
3. Naczynia ceramiczne (P. Włodarczak) (18 rycin, trzy tabele)
4. Wyroby krzemienne (T. Boroń) (26 rycin, 1 tabela)
5. Analiza petrograficzna toporów kamiennych (M. Górka) (trzy ryciny)
6. Wytwory kamienne (K. Kerneder-Gubała) (9 rycin, dwie tabele)
7. Wytwory z kości i poroża (T. Boroń) (sześć rycin, jedna tabela)
8. Analiza antropologiczna szczątków ludzkich (N. Miller) (jedna rycina)
9. Pochówek psa z obiektu grobowego kultury ceramiki sznurowej (A. Lasota-Moskalewska, K. Niemczak) (cztery ryciny, trzy tabele)
10. Naszyjnik z zębów zwierzęcych (A. Lasota-Moskalewska, K. Niemczak) (jedna rycina, jedna tabela)
11. Muszle ślimaków (A. Kurzawska) (jedna rycina)
12. Analiza archeometryczna zabytków miedzianych (P. Gan) (jedna rycina, trzy tabele)
13. Analiza funkcjonalna wybranych wytworów krzemiennych i kamiennych (M. Winiarska-Kabacińska) (14 rycin, jedna tabela)
14 Analiza mineralogiczno-petrograficzna naczyń ceramicznych (A. Rauba-Bukowska) (6 rycin)
15. Obiekt grobowy kultury ceramiki sznurowej – trójwymiarowa rekonstrukcja, wizualizacja i wirtualna archeologia (M. Krawczyk) (8
rycin)
16. Grób 15 z Wilczyc: odmienność i reguła w rytuale pogrzebowym kultury ceramiki sznurowej (P. Włodarczak) (15 rycin)