Program badań powierzchniowych i geofizycznych w ramach projektu „Pradziejowe osady obronne w dolnie Szreniawy” realizowanego przez Stowarzyszenie Archeologów Terenowych STATER, współfinansowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach priorytetu Narodowego Instytutu Dziedzictwa (projekt nr 108560/18):
Położona w zachodniej Małopolsce Niecka Nidziańska to z punktu widzenia badań prehistorii Polski jeden z najważniejszych obszarów. Jej część zajmuje płat urodzajny lessów, który stał się obiektem wyjątkowo intensywnego, nieprzerwanego osadnictwa od początku wczesnego neolitu. Po okresie egzystencji kultury ceramiki wstęgowej rytej nastąpiło na niej osadnictwo kolejnych jednostek prezentującymi cykl naddunajski: grupy samborzecko-opatowskiej, kultury malickiej i grupy pleszowsko-modlnickiej kultury lendzielskiej, a następnie grupy wyciąsko-złotnickiej, zawierającej elementy polgarskie. Równolegle do rozwoju tego ostatniego ugrupowania część Niecki Nidziańskiej została włączona do ekumeny III fazy kultury lubelsko-wołyńskiej. Po zaniku osadnictwa o tradycjach południowych teren ten został zasiedlony przez przedstawicieli kultury pucharów lejkowatych. Pod koniec IV tysiąclecia BP południowo-zachodnia część omawianego obszaru stała się domeną osadnictwa kultury badeńskiej, lokalnie poprzedzonego epizodem polgarsko-badeńskiej grupy Wyciąże. W tym czasie w północno-wschodniej część Niecki kontynuowane były tradycje osadnicze oparte na wzorcach pucharowych, silnie przekształconych przez wpływy badeńskie. W III tysiącleciu BP we wschodniej części omawianego obszaru doszło do pojawienia się społeczności kultury amfor kulistych, a następnie całość Niecki objęta została osadnictwem kultury ceramiki sznurowej. U schyłku eneolitu na tych bardzo atrakcyjnych rolniczo terenach pojawili się również przedstawiciele kultury pucharów dzwonowatych. We wczesnym okresie epoki brązu omawiany teren został zasiedlony przez przedstawicieli kultury mierzanowickiej. Ich następcami w starszym okresie epoki brązu zostali reprezentanci kultury trzcinieckiej. Następnie omawiany obszar stał się częścią ekumeny osadniczej kultury łużyckiej, rozwijającej się tutaj aż do początków okresu lateńskiego.
Z terenu Niecki Nidziańskiej znane są jak dotąd tylko pojedyncze osady obronne z okresu neolitu oraz starszych faz epoki brązu. Najbardziej znane odkryte zostały w Bronocicach, pow. pińczowski. Wiązane są z III fazą kultury lubelsko-wołyńskiej, oraz z dwoma fazami rozwoju ugrupowania pucharowo-badeńskiego (faza Bronocice IV i V). Na terenie znanego stanowiska w Słonowicach pow. kazimierski odkryto, poza temenosem kultury pucharów lejkowatych, ogromne założenie otoczone rowem, wiązane prawdopodobnie z kulturą trzciniecką. W Witowie pow. proszowicki znana jest osada obronna ze środkowej epoki brązu, wiązana z wczesną fazą kultury łużyckiej.
Istnienie wymienionych stanowisk obronnych uważano dotąd raczej za odosobniony fenomen, niż za przykład szerszych zjawisk. W ostatnich latach doszło jednak w zachodniej Małopoplsce do kolejnych odkryć wskazujących na znacznie powszechniejsze niż się wydawało funkcjonowanie tego typu osiedli. Osadę z fazy pucharowo-badeńskiej, otoczoną rowem odkryto w trakcie badań ratowniczych prowadzonych w Miechowie pow. loco. W trakcie badań wykopaliskowych na trasie planowanej drogi ekspresowej S7 odkryto rozległą osadę obronną kultury mierzanowickiej w Sadowiu pow. krakowski oraz otoczone koncentrycznymi rowami stanowisko w Pielgrzymowicach pow. krakowski, o charakterze być może rytualnym, wiązane z grupą Wyciąże-Złotniki cyklu lendzielsko-polgarskiego. Dopiero jednak zastosowanie nowoczesnych metod prospekcji nieinwazyjnej doprowadziło do zintensyfikowania tego typu odkryć. Dwie kampanie fotografii lotniczych przeprowadzone przez P. Wronieckiego doprowadziły do odkrycia kilku osad obronnych (http://archeolot.net). Nie we wszystkich wypadkach związek odkrytych fortyfikacji z okresem neolitu lub z epoką brązu jest jednoznaczny, jednak ogólna charakterystyka odkrytych obiektów pozwala na takie ich wstępne datowanie.
Jak się okazuje wzmożona aktywność badawcza, związana z ratowniczymi badaniami wykopaliskowymi, ale głównie jednak z zastosowaniem metod nieinwazyjnych doprowadza do zmiany obrazu osadnictwa w starszych okresach prahistorii. O ile dotychczas zarówno Polska jako całość, jak i Małopolska stanowiła właściwie białą plamę na mapie osad otoczonych rowami w Europie Środkowej, o tyle ostatnie odkrycia dowodzą, że pod względem ich obecności nie wyróżnia się jednak negatywnie na tle obszarów sąsiednich, zwłaszcza Czech i Niemiec. Mimo to, uzyskanie pełnego obszaru sieci osadniczych z okresu neolitu i epoki brązu zawierających stanowiska zamknięte rowami, oraz wyjaśnienie ich funkcji w ramach omawianych sieci jest problemem którego rozwiązanie znajduje się dopiero w fazie inicjalnej
Na terenie Niecki Nidziańskiej można wskazać kilka rzek posiadających stosunkowo głębokie doliny ze stromymi stokami i silnie eksponowanymi cyplami, posiadającymi naturalne walory obronne. Jedną z nich jest Szreniawa, jeden z najważniejszych lokalnych dopływów Wisły. Źródła tej rzeki znajdują się w okolicach Wolbromia, na terenie Wyżyny Olkuskiej (na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej). Zdecydowana większość jej osiemdziesięciu kilometrowego biegu znajduje się jednak na obszarze Wyżyny Miechowskiej i Płaskowyżu Proszowickiego (w Niecce Nidziańskiej). Do Wisły uchodzi we wsi Sokołowice, znajdującej się w gminie Koszyce. Rzeka ta pełniła trudną do przecenienia rolę w rozwoju pradziejowych sieci osadniczych. Przeważnie była osią intensywnego osadnictwa ulokowanego po obu jej brzegach.
W okresie rozwoju kultury badeńskiej i ugrupowania pucharowo-badeńskiego stanowiła na dużej części swojego przebiegu granicę ekumen obu grup kulturowych. Przeprowadzone w ostatnich latach badania geofizyczne pozwoliły na odkrycie kilku bardzo ciekawych stanowisk obronnych ulokowanych na cyplach wcinających się w dolinę Szreniawy. Na stanowisku w Gniazdowicach pow. proszowicki odkryto osadę obronną z fazy pucharowo-badeńskiej. Podobne założenie, rozpoznane jednak w bardzo małym stopniu znaleziono także w Muniaczkowicach pow. proszowicki. Rozległą, wieloczłonową osadę obronną, wiązaną z kulturą trzciniecką odkryto z kolei w Ciborowicach.
Systematyczne zbadanie krawędzi doliny Szreniawy pod kontem obecności neolitycznych osad obronnych dostarczy zupełnie nowych ilościowo i jakościowo danych do rekonstrukcji sieci osadniczej na przełomie V i IV tysiąclecia p.n.e. (okres rozwoju grupy wyciąsko-złotnickiej i III fazy kultury lubelsko wołyńskiej CLP), z okresu rozwoju kultury pucharów lejkowatych w IV tysiącleciu p.n.e., oraz w okresie rozwoju kultury badeńskiej i ugrupowania pucharowo-badeńskiego na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. W odniesieniu do epoki brązu spodziewane są kolejne odkrycia osad obronnych związanych z kulturą mierzanowicką i trzciniecką, a być może również z wczesną fazą kultury łużyckiej. W planowanych pracach wykorzystane zostaną metody nieinwazyjne: prospekcja powierzchniowa, analiza zdjęć satelitarnych oraz badania magnetyczne.
