Krakowski Glinik – zapomniane miejsce egzekucji Polaków w czasach II Wojny Światowej
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury
Na terenie Krakowa-Przegorzał znajdowało się jedno z miejsc egzekucji w czasach II Wojny światowej. Umiejscowione było w obrębie tzw. Glinika – strefie eksploatacji gliny dla działającej w sąsiedztwie przed wojną cegielni Salomona Finkelsteina. Lokalizacja ta dobrze wpisywała się w tendencję do wyszukiwania w nieodległym od Krakowa rejonie ustronnych miejsc likwidacji więźniów.
Ofiary przywożono głównie z więzienia sądowego przy ul. Senackiej 3 w Krakowie, tzw. więzienia św. Michała (dzisiejsze Muzeum Archeologiczne w Krakowie), a także z więzienia policji bezpieczeństwa przy ul. Montelupich 7. Egzekucje przeprowadzano już od połowy listopada 1939 roku, w zasadzie po koniec 1943 roku. Być może także później dochodziło w tym miejscu do sporadycznych rozstrzeliwań. Zabici w Glinniku Polacy to żołnierze WP z kampanii wrześniowej, osoby związane z ruchem oporu, a także osoby
cywilne skazane za inne przestępstwa. Choć w 1945 roku przeprowadzono ekshumację osób rozstrzelanych w Krakowie- Krzesławicach, ustalając w wielu przypadkach ich tożsamość, nie zdecydowano się jednak na analogiczne prace w Krakowie- Przegorzałach. Przesłanek tej decyzji nie udało się ustalić. Postanowiono wtedy jedynie wykupić teren dawnej glinianki i utworzyć na nim miejsce pamięci. Zaniechanie po wojnie prac ekshumacyjnych w Gliniku w wielu aspektach rzutuje na wyjaśnienie problemów łączących się z tym obiektem. W 1949 roku wykupiono od spadkobierców S. Finkelsteina teren dawnej glinianki, złagodzono jej zbocza oraz nasadzono krzewy i drzewa, nie dociekając w której części wykupionego terenu znajdowały się groby zabitych. Obszar ten uległ też wtedy znaczącym przeobrażeniom. W okresie tym, lub niewiele wcześniej, na teren Glinika wywożono śmieci. W późniejszych zaś latach zatrawiony teren ten służył także i za obszar rekreacji. Status cmentarza wojennego uzyskał dopiero 12 października 2012 r. Zbrodnie niemieckich władz okupacyjnych w Krakowie-Przegorzałach badane były od schyłku lat 40. Ubiegłego wieku. Toczyły się – i toczą – kolejne śledztwa mające na celu próbę wyjaśnienia możliwie wielu aspektów historii Glinika. Pierwsze wszczęto w 1949 roku przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Krakowie, kolejne – otwarte w latach 60. ub. wieku – prowadziła ta sama instytucja. Trzecie – rozpoczęte zostało w 2009 roku przez Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu w Krakowie. Egzekucje mające miejsce na ternie Glinnika stały się tematem wielu różnego rodzaju mitów, zwłaszcza dotyczących ilości rozstrzelanych ofiar. W latach 2013-2015 na terenie Glinika przeprowadzono prace poszukiwawcze metodami stosowanymi w badaniach archeologicznych. Miały one na celu określenie obszaru miejsca straceń, przeprowadzenie prac
ekshumacyjnych oraz wtórny pochówek zlokalizowanych szczątków. Poczynania te, zrealizowane pod kierownictwem K. Tuni i M. Przybyły na zlecenie Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie, inspirowane były staraniami potomków ofiar hitlerowskich zbrodni.
W efekcie przeprowadzonych prac zlokalizowano 25 grobów zbiorowych i jednostkowych zawierających szczątki 125 osób. Szczątkom ludzkim towarzyszyły liczne przedmioty osobiste oraz elementy ubiorów. Pozwoliły one na częściową ocenę ich statusu – jako osób cywilnych i – być może – żołnierzy Wojska Polskiego z kampanii wrześniowej. Przeprowadzono wstępne badania antropologiczne oraz pobrano materiał do badań DNA, które mają zostać wykonane w Katedrze Medycyny Sądowej Pomorskiego
Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie.
Planowane zadanie obejmie interpretację dokumentacji terenowej dotyczącej odkrytych pochówków wojennych, opracowanie merytoryczne (wraz z konserwacją) licznych przedmiotów osobistych i elementów ubiorów znalezionych przy szczątkach, militariów oraz opracowanie kontekstu historycznego egzekucji, łącznie z zebraniem i weryfikacją relacji dotyczących samych rozstrzeliwań. Podjęte zostaną próby identyfikacji możliwie dużej liczby ofiar. Wykonane zostanie synteza opracowania antropologicznego szczątków ludzkich z elementami analiz sądowo-lekarskich dotyczących widocznych na szkieletach urazów. Zrekonstruowany będzie proces przebiegu egzekucji, ich chronologia, a także dalsze losy miejsca straceń po zakończeniu wojny. Projekt zakończony zostanie publikacją książkową oraz wystawą dokumentującą wojenną historię miejsca straceń oraz prace nad jego upamiętnieniem. Zabiegi te doprowadzą do przywrócenia pamięci należnej temu zapomnianemu przez lata miejscu straceń. Wyjaśnione zostaną losy pewnej ilości osób uznanych za zaginionych w zawierusze wojennej. Powstanie kompleksowa, wyczerpująca monografia archeologiczno historyczna.
Osoby zaangażowane w zadanie:
dr Krzysztof Tunia – archeolog, pracownik IAiE PAN, kierownik prac ekshumacyjnych w Gliniku i na innych cmentarzach wojennych w Małopolsce
dr Ryszard Kotarba – historyk, pracownik IPN, specjalista od okresu okupacji niemieckiej w Krakowie
Marcin Przybyła – archeolog i konserwator zabytków, współprowadzący prace ekshumacyjne w Gliniku, odpowiedzialny za konserwacje zabytków
dr hab. Anita Szczepanek – antropolog, pracownik IAiE PAN i Collegium Medicum UJ, autor licznych opracowań antropologicznych, w tym ofiar II Wojny Światowej
Jakub Niebylski – archeolog, bronioznawca, pracownik IAiE PAN, odpowiedzialny za analizę artefaktów znalezionych w grobach w Gliniku
Waldemar Szwiec – pracownik IPN, specjalista w zakresie śledztw prowadzonym w czasach powojennych w sprawach egzekucji w Gliniku
dr Marzena Woźny – archiwista, pracownik Muzeum Archeologicznego w Krakowie, autorka licznych opracowań archiwaliów dotyczących dziejów Krakowa, w tym Glinika
Michał Podsiadło – archeolog, grafik komputerowy, odpowiedzialny za oprawę graficzną projektu