Birytualne cmentarzysko kultury łużyckiej w Gogolinie, na Wyżynie Śląskiej. Interdyscyplinarne perspektywy badawcze
Gogolin-Strzebniów, stanowisko 12
Cmentarzysko kultury łużyckiej na Wyżynie Śląskiej
Współfinansowany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach priorytetu 5 Narodowego Instytutu Dziedzictwa (nr 6096/21)
Badania na stanowisku prowadził w 1972 roku E. Tomczak, a finansował Wojewódzki Konserwator Zabytków w Opolu. Rozpoznano tam obszar o wymiarach 30 m x 14,5 m.
Stanowisko położone jest w obrębie mezoregionu Chełm, który jest najdalej wysuniętą na zachód częścią Wyżyny Śląskiej. Pokryty jest osadami czwartorzędowymi w postaci glin zwałowych i piasku. Cmentarzysko zlokalizowano około 4 km na wschód od Odry, na północnym zboczu niewielkiego garbu. Teren ten administracyjnie należał w 1972 roku do Strzebniowa, ale wkrótce przyłączono go do Gogolina.
Na analizowanej nekropolii łącznie przebadano 71 grobów w tym 38 szkieletowych i 29 ciałopalnych. Wśród grobów ciałopalnych wyróżniono obiekty w niewielkich jamach, skupiska kości sugerujące ich pierwotne umieszczenie w pojemniku organicznym oraz groby naśladujące swoim wyglądem i rozmiarami groby szkieletowe. W trzech przypadkach nie udało się ustalić typu pochówku, ponieważ jamy zostały prawie całkowicie zniszczone.
Cmentarzysko w Gogolinie należy do płaskich cmentarzysk o birytualnym obrządku pogrzebowym charakterystycznym dla grupy górnośląsko-małopolskiej kultury łużyckiej. W północno i południowo-zachodniej części tej grupy wyodrębniono podgrupę częstochowsko-gliwicką, dla której charakterystyczną cechą obrzędów funeralnych jest przewaga cmentarzysk, na których groby szkieletowe są liczniejsze od ciałopalnych w klasycznej fazie rozwoju, tj. u schyłku epoki brązu i początkach okresu halsztackiego.
Cmentarzysko w Gogolinie jest jak dotychczas najbardziej na południowy zachód wysuniętym stanowiskiem tej podgrupy. Na większości cmentarzysk birytualnych przeważają pochówki szkieletowe, choć zdarzają się też takie z przewagą grobów ciałopalnych. Warto przy tym zwrócić uwagę na peryferyczne położenie cmentarzyska w grupie górnośląsko-małopolskiej, ponieważ na zachodnim brzegu Odry ludność zaliczana do grupy śląskiej kultury łużyckiej stosowała wyłącznie ciałopalny obrządek grzebalny.
Do wyjątkowych grobów na stanowisku należał grób ciałopalny nr 24 w którym pochowano osobę dorosłą o nieokreślonej płci. W wyposażeniu grobowym odkryto naczynia gliniane oraz formy odlewnicze i przedmiot związany z wytwórczością metalurgiczną. Można przypuszczać, że pochowano w nim osobę zajmującą się profesjonalnie odlewaniem przedmiotów z brązu. W skład wyposażenia wchodziło kilka form odlewniczych wykonanych z piaskowca lub gliny, świadczących o szerokim spektrum wytwórczości i znacznych umiejętnościach odlewnika.
Pochówek, w którym odkryto formy odlewnicze należy do wyjątkowych, ponieważ nawet na cmentarzyskach z większą liczbą grobów z przedmiotami z brązu rzadko pojawiają się takie, które na podstawie wyposażenia można uznać za pochówki rzemieślników-metalurgów. W tym kontekście warto zwrócić uwagę zwłaszcza na formę do odlewania sierpów, które na terenie Polski są nieliczne i występują głównie na stanowiskach zlokalizowanych wzdłuż Odry. Forma, w której wykonywano zbliżone nożowate (o prostym tylcu) sierpy z guzkiem pochodzi z grobu 89 w Karcu, pow. gostyński, datowanego na okres Ha B2/3‒Ha C.
Cmentarzysko kultury łużyckiej w Gogolinie należy do typowych cmentarzysk podgrupy częstochowsko-gliwickiej grupy górnośląsko-małopolskiej z końca epoki brązu. Założono je najprawdopodobniej na początku V okresu epoki brązu, w czasie zasiedlania obszaru położonego w południowej strefie występowania mieszanego, szkieletowego i ciałopalnego obrządku pogrzebowego w obrębie kultury łużyckiej. Wówczas powstały tu dosyć liczne cmentarzyska, których część użytkowano jeszcze w okresie halsztackim. Ludność grupy górnośląsko-małopolskiej kontaktowała się ze społecznościami zamieszkującymi obszar na zachód od Odry, zaliczanymi dziś do grupy śląskiej kultury łużyckiej. Szczególnie widoczne są wpływy podgrupy głubczyckiej grupy śląskiej, co przejawia się licznymi analogiami w zestawach naczyń i wątków zdobniczych w postaci złożonych motywów żłobków, kresek i dołków, charakterystycznych dla terenów na lewym brzegu Odry. Weryfikację zarysowanej chronologii względnej przeprowadzono przy pomocy oznaczeń radiowęglowych prób kostnych z grobów: 4, 10, 17, 63. Datowaniu podlegał więc zarówno zawarty w kościach kolagen, jak też w przypadku kości spalonej – frakcja węglanowa. Do badań wybrano pochówki zlokalizowane w różnych częściach nekropolii.
Kalibracja uzyskanych dat umożliwia datowanie nekropolii na koniec młodszego okresu epoki brązu (IV OEB) oraz najmłodszy odcinek późnej epoki brązu (V OEB), zawężając zarazem jej użytkowanie do X wieku BC i pierwszej połowy wieku IX BC. Porównywalny wiek prób pozyskanych z kości spalonych i niespalonych wyklucza wpływ kremacji na ewentualne postarzenie próby określane jako „efekt starego drewna”, czyli wpływ drewna ze stosu ciałopalnego na uzyskane wyniki.
Analizie antropologicznej poddano materiały osteologiczne z 29 grobów ciałopalnych oraz 3 szkieletowych, w których wyróżniono szczątki 38 osób. Na cmentarzysku dominowały pochówki osób dorosłych w wieku Maturus i byli to przede wszystkim mężczyźni. Mniejszy udział grobów ze szczątkami kobiet może wynikać ze stopnia przebadania cmentarzyska, ale być może związany był ze zróżnicowaniem obrządku w zależności od płci pochowanych. Zwraca również uwagę zbliżona liczba dzieci w wieku Infans I (0-6 lat) i Infans II (7-14 lat). Dzieci zarówno w wieku Infans I, jak też Infans II, pochowane były w grobach pojedynczych lub z osobami dorosłymi. Wszystkie szczątki były silnie, równomiernie przepalone, kości miały barwę kremowo-beżową, co wskazuje, że kość osiągnęła temperaturę powyżej 8000C, czyli w miejscu spalania na stosie panowała temperatura 1000-12000C.
Analizy stabilnych izotopów węgla (δ13C) i azotu (δ15N) jednoznacznie wskazują na znaczny udział prosa (roślina C4) w diecie osób pochowanych na cmentarzysku w Gogolinie. Tylko nieznacznie wyższe wartości δ15N uzyskane dla ludzi w porównaniu z analizowaną kością bydła świadczą o przewadze produktów pochodzenia roślinnego w diecie pochowanych osób, która tylko w niewielkiej ilości wzbogacana była białkiem zwierzęcym.
Celem ustalenia pochodzenia ludności pochowanej na cmentarzysku w Gogolinie-Strzebniowie, stan. 12 pobrano materiał osteologiczny z grobów ciałopalnych (10 prób) i szkieletowych (2 próby). Z grobów szkieletowych pobrano próbki szkliwa stałego pierwszego stałego zęba trzonowego (M1), a z grobów ciałopalnych części skaliste kości skroniowej (piramida). Analizowane próby biogenicznych fosforanów (kości i zębów) cechuje stosunkowo podobny skład izotopowy strontu. Wartości 87Sr/86Sr dziesięciu badanych osób mieszczą się w wąskim zakresie od 0,7112 do 0,7121. Biorąc pod uwagę tło izotopowe lokalnego środowiska należy zauważyć, że wszystkie sygnatury leżą w zakresie pomiędzy składem radiogenicznego podłoża czwartorzędowego, a składem wód powierzchniowych. Sugeruje to lokalne pochodzenie badanych osobników. Natomiast sygnatury izotopowe dwóch osobników wykraczają poza ten zakres. Szczątki kostne osoby z grobu 59 mają niższą wartość 87Sr/86Sr – 0,7107, a ząb trzonowy osobnika z grobu 63 wartość wyższą – 0,7128. Może to świadczyć o ich nielokalnym pochodzeniu.
Trzy formy odlewnicze z grobu 24 poddano analizie składu izotopowego neodymu (143Nd/144Nd). Izotopy tego pierwiastka są bowiem najlepszymi wskaźnikami pochodzenia skał, osadów i materiałów pochodnych (np. ceramiki); pozwalają nie tylko na wskazanie pochodzenia geograficznego prób, ale również identyfikują ich wieku geologicznego czy rozpoznanie reżimu tektonicznego miejsca, z którego próby pochodzą. Forma nr 8 wykonana została z gliny. Materiał ten charakteryzuje się wartością epsilonu -12,3 i wiekiem modelowym o wartości TDM=1,77 Ga. Na północ od Strzebniowa, w pasie od Krasiejowa poprzez Lubliniec do Zawiercia, znajduje się wiele wychodni osadów ilastych górnego triasu, które wykorzystywane są od dawna do wyrobu ceramiki. Iły te mają wieki modelowe w zakresie od 1,57 do 1,71Ga oraz wartości eNd od -8,9 do -11,2. Jeśliby do tych iłów dosypano by niewielką ilość piasku z osadów czwartorzędowych, które pierwotnie pochodzą z erozji prekambryjskich skał magmowych i metamorficznych Skandynawii (wieki modelowe TDM w zakresie od 1,9 do 2,5 Ga i wartości eNd niższe niż -12), to uzyskano by mieszaninę o składzie podobnym do gliny formy nr 8. Stąd teza o stosunkowo lokalnym pochodzeniu materiału stosowanego do wyrobu tej formy. Formy nr 1 i 3 wykonane zostały z piaskowca, który charakteryzuje się podobnymi wartościami eNd i stosunku 143Nd/144Nd. W Polsce osady polodowcowe często zawierające różne narzutniaki występują powszechnie na obszarze blisko 90% powierzchni kraju. Dlatego też jest bardzo prawdopodobne, że piaskowiec użyty do wykonania form mógł być pozyskany z narzutniaków skandynawskich.
